Năm nào cũng vậy, cứ qua 23 tháng chạp là các bà, các mẹ bắt đầu chuẩn bị gạo để gói bánh tro, món bánh đầu tiên người Tày chúng tôi làm để tiễn năm cũ đón năm mới.Ngày trước, khi còn khỏe bao giờ é (tức bà nội, theo cách gọi của người Tày) cũng tự tay chuẩn bị các công đoạn làm bánh, từ lọc nước tro, nhặt các vị thuốc, gói bánh, đến vớt bánh ra phơi trên sợi dây mây chăng…

Có thể bạn quan tâm:

Năm nào cũng vậy, cứ qua 23 tháng chạp là các bà, các mẹ bắt đầu chuẩn bị gạo để gói bánh tro, món bánh đầu tiên người Tày chúng tôi làm để tiễn năm cũ đón năm mới.

Ngày trước, khi còn khỏe bao giờ é (tức bà nội, theo cách gọi của người Tày) cũng tự tay chuẩn bị các công đoạn làm bánh, từ lọc nước tro, nhặt các vị thuốc, gói bánh, đến vớt bánh ra phơi trên sợi dây mây chăng chái nhà. Đám trẻ con chúng tôi chỉ có một việc là giúp lấy lá chít. Những ngày này, tôi cùng lũ bạn đuổi trâu ra ngọn núi nằm bên sông Lô chỗ ấy lắm cỏ lại nhiều chít tha hồ chọn lá về cho bà và mẹ gói bánh. Lá chít phải chọn lá bánh tẻ, xanh thậm, vừa to vừa dài; lá ấy mang về mẹ sẽ cắt phần cuống và ngọn đi mang ngâm nước, rồi luộc qua cho mềm mới gói bánh.

Bánh tro của người Tày. Ảnh: Lục Mạnh Cường.

Từ khi xa nhà việc hái lá chít tôi không được làm nữa. Có một năm tôi đi xa về, thấy é lúi húi ở bờ mương sau nhà, tôi ra xem thì thấy bà đang cầm cuốc đào đất trồng cây. Thấy tôi, é ngưng tay nói “Trồng lấy một bụi chít, đến Tết làm bánh mẹ mày khỏi phải đi xa tìm.”

Bánh tro là thức bánh dân dã của người Tày chúng tôi, nhưng để có được những chiếc bánh dẻo, thơm vị núi rừng ấy tốn biết bao công phu. Muốn bánh ngon màu đẹp, ngoài gạo nếp thơm dẻo, có hai thứ quan trọng làm nên chất và vị của bánh ấy là nước tro và các vị thuốc nam hái từ rừng.

Nước tro tiếng Tày gọi là “nặm đấng”, được lọc từ tro bếp. Thứ nước làm nên tên gọi loại bánh này, trong nhà chỉ có é và mẹ tôi biết lọc. Cuối Đông, từ bếp lửa giữa nhà cháy rừng rực é chọn lấy một ít tro sạch giữa bếp để cất dần. Muốn bánh chín có màu đẹp thì phải lấy nước tro vừa đủ, ít nước bánh sẽ có màu không đẹp, nước đặc bánh sẽ có mùi hắc của tro. Lọc nước tro gọi là “xẻ nặm đấng”, tro bếp được bọc lá ngõa đựng trong sọt nứa để lên khuôn ép bún rồi đổ nước sạch vào lọc lấy nước. Bọc tro nhỏ từng giọt, từng giọt màu hổ phách xuống chậu, mất một ngày thì đầy. É bao giờ cũng lấy một chậu đầy vì é biết trong các con gái, con dâu của mình thể nào cũng có đứa bận quá mà quên sẻ “nặm đấng” đến xin.

Trong khi đợi nước tro, é đi nhặt các vị thuốc, có lần é đọc cho chị dâu tôi học cũng phải hơn ba mươi vị. Tôi con trai nghĩ các chuyên ấy không đến lượt mình, nghe loáng thoáng chỉ nhớ được có vỏ cây gạo, nghệ, rễ rau dớn… Còn bao nhiêu thứ phải lên rừng mới lấy được thì tôi cả tên cũng chịu chứ đừng nói đi tìm. Các vị thuốc được rửa sạch rồi đem ngâm nước tro qua đêm, hôm sau chắt ra ngâm với gạo làm bánh. Thế nên, ăn bánh tro ngoài việc thưởng thức một loại bánh Tết thì mỗi chiếc bánh còn là một thang thuốc đặc biệt.

Người Tày quan niệm: “Cả năm lăn lộn vất vả, bị bao nhiêu thứ bệnh tật theo đuổi, ăn một chiếc bánh tro có các vị thuốc giúp đẩy lui bệnh tật, thêm sức lực dồi dào trong năm mới.”

Bánh tro luộc đến độ là ngon nhất, bánh vớt ra thơm lựng mùi nếp, mùi các vị thuốc và mùi lá chít, rồi khi tước bỏ lớp lá để lộ chiếc bánh óng ánh màu hổ phách có thể uốn cong như cật nứa thì đạt.

Nấu bánh tro đêm 30. Ảnh: Lục Mạnh Cường.

Trời se lạnh, ngồi bên bếp lửa cắn miếng bánh thơm dẻo chấm đường phèn, mật ong là niềm vui đón Tết của trẻ con người Tày chúng tôi ngày xưa. Với chúng tôi chỉ có vậy là đủ nhưng với é, chiếc bánh tro còn hơn thế nữa. Bánh vớt ra còn nóng hổi, é đã lấy phần đặt lên bàn thờ tổ tiên, một đĩa với hai cái bánh, é đem ra chỗ am thờ bác tôi. Bác tôi là liệt sỹ, chiến đấu ở chiến trường Tây Nam bị trúng đạn pháo hi sinh không còn hài cốt mang về quê hương.

Tôi nhớ có lần é nói: “Bác chúng mày thích nhất ăn “pẻng đấng”, ngày nó đi bộ đội cũng sắp đến Tết, đi vội quá chẳng kịp làm cho ăn… ” É nói mà nước mắt cứ chảy ra, sợ con cháu buồn, đôi tay gầy gò vụng về gạt đi. Sau cùng, chiều 30 Tết é mang hai chiếc bánh còn lại ra để cùng cum thóc nếp châm hương cúng các dụng cụ lao động cuốc, xẻng, dao, rìu… để chúng nghỉ ngơi ăn Tết với người.

Năm ngoái nghỉ Tết muộn, tôi về đến nhà khi trời nhập nhoạng tối, vừa dắt xe tới cầu thang thấy đứa cháu chạy ra đón, trên tay nó một chiếc bánh tro óng ả, thơm lựng. Lên nhà, tôi đi về phía treo bánh tết, còn cách một hẳn một gian mà đã ngửi thấy mùi thơm bánh tro tỏa ra. Thấy tôi cầm bánh tháo dây sẹ buộc, é ngồi bên bếp lụi cụi múc cho bát đường sánh ngọt, nóng hổi. Tết nữa lại về, mưa phùn bay lất phất trên những chùm hoa chó đẻ tím tái, hoa đào rồi, mở vung nồi bánh tro ăn Tết đi thôi.

NGUYỄN VĂN TOAN
(Hà Giang)

Qua địa chỉ [email protected], Ban tổ chức cuộc thi viết “Nhớ thương mùi Tết”, Thế Giới Tiếp Thị Online tiếp tục nhận bài đến ngày 15/2/2019. Chân thành cảm ơn sự tham gia nhiệt tình của quý bạn đọc.